Vol. 4, NO. 3, Spring 2016 نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیط 2 1** صادق صالحی لقمان امامقلی. 1 استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه مازندران 2. دانشجوي دکتراي جامعهشناسی دانشگاه مازندران دریافت: 1394/12/16 پذیرش: 1395/2/14 * زیست A Study of Influencing Individual and Social Norms on Environmental Friendly Behavior S. Salehi 1*, L.Emamgholi 2 1.Assistant Professor, Social Sciences Department, Mazandran University, Mazandaran, Iran 2.PHD Student of Sociology, Mazandran University, Mazandaran, Iran Received: 2016/3/6 Accepted: 2016/5/3 Abstract To foster environmental friendly behavior, it is necessary to understand individual an social norms. Thus, this study aims to answer the question that to what extent these norms are facilitating individual s environmental behavior and to what extent, they are filling the gap between attitudes and behaviors towards environmental behavior. This study was conducted among urban dwellers of Mazandaran province in 2016 with utilizing survey method. To identify the sample, a cluster sampling method was applied and 467 people were surveyed. The questionnaire was used as a mean of data collection and the validity was measured by utilizing some experts, while reliability of the questionnaire was measured by using Alpha Cronbach technique. The results of the study show that levels of individual and social norms are not so strong among surveyed people. However, the results indicate that above mentioned norms affect environmental behaviors. These types of norms also help to fill the gap between attitudes and environmental behaviors. The results of regression analysis also show that social norms have most influence on environmental friendly behavior and are a strong predictor compared with other surveyed variables. The paper is ended up with some explanation about norms weaknesses. Keywords: EnvironmEntal Attitude, Environmental Behavior, Individual Norms, Mazandaran Urban Regions, Social Norms. چکیده براي تحریک رفتارهاي حامی محیط زیست مردم درك بهتر هنجارهاي فردي و جمعی که بر تمایل فرد براي کنش حامی محیط زیست تا ثیرگذار است ضروري است. بنابراین تحقیق حاضر در پی پاسخ به این سو ال است که این هنجارها تا چه حد تسهیل کننده رفتار محیط زیستی هستند و تا چه حد می- توانند شکاف بین نگرش و رفتار محیط زیستی را کاهش دهند مطالعه حاضر در بین ساکنان مناطق شهري استان مازندران در سال 1394 و با استفاده از روش پیمایشی صورت پذیرفته است. براي تعیین نمونه از شیوه نمونهگیري خوشهاي چند مرحلهاي استفاده شده و تعداد 467 نفر به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار این تحقیق پرسشنامه بوده و براي سنجش اعتبار و روایی سو الات به ترتیب از اعتبار صوري و ضریب آلفاي کرونباخ استفاده شده است. یافتههاي پژوهش نشان میدهد در جامعه مورد مطالعه هنجارهاي فردي و جمعی از وضعیت مناسبی برخوردار نیستند. با این وجود این هنجارها علاوه براین که بر رفتارهاي محیط زیستی تا ثیرگذار هستند میتوانند به کاهش شکاف بین نگرش و رفتار محیط زیستی کمک کنند. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که هنجارهاي جمعی بیشترین تا ثیر را بر رفتار محیطزیستی دارد و پیشبینیکننده قويتري نسبت به سایر متغیرهاست. در نهایت به تبیین ضعف هنجارها در جامعه مورد مطالعه پرداخته شد. واژههاي کلیدي: نگرش محیط زیستی رفتار محیط زیستی مناطق شهري مازندران هنجارهاي فردي هنجارهاي جمعی. * مقاله حاضر مبتنی بر نتایج طرح تحقیقاتی تحت عنوان بررسی تا ثیر اجتماعی بر رفتارهاي زیست محیطی (مطالعه موردي: استان مازندران) میباشد. این طرح تحقیقاتی با استفاده از اعتبارات ویژه پژوهشی (گرنت) دانشگاه مازندران انجام شده است. ** نویسنده مسي ول- رایانامه: s.salehi@umz.ac.ir 11
صالحی و امامقلی نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیطزیست مقدمه مدل توسعه انسانی به دلیل ایجاد بحرانهاي اقتصادي اجتماعی و محیط زیستی در دو حوزه تکنولوژیکی و اجتماعی به عنوان ناپایدار مطرح شده است( 2010:129.(Mustapha براین اساس توسعه پایدار براي اطمینان از تعادل در سطوح اقتصادي اجتماعی و محیط زیستی در زمان حال حاضر و آینده براي بازیگران (سیاستمداران برنامهریزان و کنشگران) حوزههاي اقتصادي اجتماعی و محیط- زیستی پیشنهاد شده است. به دنبال آگاهی از دشواري راهحلهاي صرفا تکنولوژیکی و اجراي رویکردهاي صرفا نظارتی رفتار مصرف پایدار در چشمانداز توسعه پایدار مطرح شد. حمل و نقل مصرف دفع زباله استفاده انرژي در خانه بخشی از رفتارهاي محیطزیستی قابل توجه هستند که باید در راستاي حمایت از محیطزیست تغییر داده شوند. مشارکت مصرفکنندگان در این طرح توسعه نقش مهمی را ایفا میکند. در واقع رفتار مصرف پایدار اشاره به فرهنگ مصرف جدید در قالب الگوهاي خرید و مصرف محصولات و خدمات محیطزیستی دارد. در این زمینه مصرفکنندگان میتوانند در مسیر پایداري از طریق رفتارهاي خرید و مصرف خود نظیر آغاز داوطلبانە ساده زیستن تحریم محصولات غیرضروري و لوکس خرید محصولات سبز مصرف بهینه انرژي مدیریت زباله بازیافت زباله و... حرکت کنند. بسیاري از مردم خودشان را طرفدار محیط زیست و رفتارشان را رفتاري حامی آن میدانند اما آنها رفتارهاي مناسبی نسبت به محیط زیست ندارند. به بیان دیگر با توجه به اینکه طبق منابع نظري موجود نگرش پیش زمینه و یکی از زمینههاي درونی رفتار است و به تنهایی و هم به واسطه متغیرهاي مداخلهگر منجر به رفتار مسي ولانه محیطزیستی میشود ) 1978 Liere, ( Dunlap and Van اما مطالعات و شواهد تجربی نشان داده است که بین نگرش و رفتار محیطزیستی شکاف وجود دارد. یکی از دلایل این امر میتواند ضعف هنجارهاي فردي و جمعی قواعد رسمی و غیررسمی تسهیلکننده رفتار باشد. قواعد رسمی و غیررسمی سفر با خودروي شخصی خرید غذا و سایر محصولات بدون توجه به اثرات زیانبار محیطزیستی آنها عدم توجه به بازیافت و عدم حفاظت از انرژي خانگی را تحت هنجارهاي غیرمحیطزیستی تعریف نمیکند. رفتارهاي محیطزیستی طیف وسیعی از رفتارهاي فردي و جمعی را در بر میگیرند که شامل رفتار حمل و نقل بازیافت مصرف سازگار با محیطزیست مصرف انرژي استفاده از تولیدات محلی حفاظت از منابع محیطزیستی و سایر رفتارها در حوزه محیط زیست میشود. هر کدام از این رفتارها به گونهاي با هنجارهاي فردي و جمعی مرتبط هستند و در ادامه چگونگی این ارتباط بیشتر تشریح خواهد شد. رفتار حمل و نقل یکی از ابعاد رفتار محیط زیستی است که با توجه به نقش آن در کاهش آلودگی ضروري است در مسیر پایداري تغییر کند. این موضوع واضح است که سفر با خودروي شخصی راحت و مطلوب است و باعث صرفه جویی در زمان می- شود اما نتایج محیط زیستی نامطلوبی نظیر آلودگی هوا آلودگی صوتی و مصرف انرژي تجدیدناپذیر به همراه دارد. نتایج مطالعات مختلف بر روي مالکان خودرو نشان داد که خودروي شخصی را به وسایل حمل و نقل عمومی (مانند دوچرخه و اتوبوس) ترجیح می- دهند 2002:741) Garvill;.(Nordlund and بازیافت زباله خانگی یکی دیگر از ابعاد رفتار محیط زیستی است که شکل مهمی از مدیریت زباله جامد است. اما این کار به عنوان کاري کثیف و وقتگیر در نظر گرفته شده بنابراین از آن اجتناب میشود. بازیافت زباله نیازمند میزانی از تلاش فردي براي جداسازي زبالههاي خانگی و انتقال آن به سازمانهاي بازیافتی است. همچنین بازیافت شامل استفاده دوباره و تعمیر زبالههاي جامد نظیر شیشه پلاستیک لباس و مبلمان به جاي دور انداختن آنهاست. اگرچه بازیافت تا ثیرات مثبت بلندمدت اجتماعی و محیط زیستی نظیر حفاظت از منابع و تسهیل در مدیریت بازیافت دارد اما خانواده- ها با انداختن همه زبالههاي خانگی در یک سطل زباله از تلاش اضافه براي تفکیک زبالهها خودداري میکنند. مصرف سازگار با محیط زیست مهمترین بعد از ابعاد رفتارهاي محیط زیستی است. مصرف کننده ممکن است از یک فروشگاه وسایل دست دوم یا فروشگاه وسایل سازگار با محیط زیست خرید کند. همچنین وي از خرید برخی از محصولاتی که براي محیط زیست مضر هستند اجتناب کند. مصرف سازگار با محیط زیست مقدار زیادي از زبالههاي خانگی را کاهش میدهد. با این حال مصرف کننده با هزینههاي فردي چنین اقدامی مواجه است. زیرا تولیدات سازگار با محیط زیست اغلب گران قیمت هستند. علاوه بر این همیشه در فروشگاهها در دسترس نیستند. مصرف انرژي نیز یکی از ابعاد رفتار محیط زیستی است که ارتباط تنگاتنگی با هنجارهاي فردي و جمعی در جامعه دارد. جامعه مدرن وابسته به انرژي است( 225 Tabrizi: :2011.(Aghaei انسان اغلب انرژي را براي گرم کردن منزل آب و روشنایی در خانه مدرن استفاده میکند. شواهد حاکی از مصرف بیش از حد انرژي در جهان است( Gadenne at al, 2011; Weisz and Steinberger 2010; Wokje and Steg, 2009; Steg Velk, 2009 (and همچنین منابع انرژي روند رو به اضمحلال 12
فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار سال چهارم شماره سوم بهار 1395 JOURNAL OF ENVIRONMENTAL EDUCATION AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT Vol. 4, NO. 3, Spring 2016 را تجربه میکند. بنابراین مصرف پایدار منابع انرژي یکی دیگر از ضروریات جامعه مدرن است. با این حال خانوادهها کاهش مصرف انرژي را در بسیاري از جهات نشاندهنده استاندارد زندگی پایین میدانند. در نتیجه ترجیح وسایل شخصی کثیف شمردن بازیافت و عدم تلاش اضافه براي این کار وجود هزینههاي فردي و تصور جامعه مدرن از استانداردهاي زندگی همگی نشاندهنده ضعف هنجارهاي فردي و اجتماعی در جامعه است که باعث شده تصور مردم از رفتارهاي محیط زیستیشان رفتاري حامی محیط زیست باشد و نگرشهایشان را زیست محورانه تلقی کنند در حالی که رفتارهاي محیط زیستی آنها حامی محیط زیست نیست. بنابراین براي تحریک رفتارهاي حامی محیط زیست مردم درك بهتر هنجارهاي فردي و اجتماعی که بر تمایل فرد براي رفتار حامی محیط زیست تا ثیرگذار است ضروري است. به عبارت دیگر هنجارهاي فردي و اجتماعی میتوانند با تا ثیر بر رفتار محیط زیست شکاف بین نگرش و رفتار محیط زیستی را کاهش دهند. براین اساس سو ال اصلی تحقیق این است که چنین هنجارهایی تا چه حد تسهیلکننده رفتار محیط زیستی هستند و تا چه حد میتوانند شکاف بین نگرش و رفتار محیط زیستی را کاهش دهند پیشینه نظري مدل شناخت و کنش عمومی قدیمیترین و سادهترین مدل رفتار حامی محیط زیست مبتنی بر پیشرفت خطی دانش محیط زیستی بود که به آگاهی و دغدغه محیط زیستی (نگرشهاي محیط زیستی) منجر میشد که آنهم بهنوبه خود تصور میشد به رفتار حامی محیط زیست منتهی شود. این مدلهاي عقلگرایانه فرض میکرد که آموزش مردم نسبت به مساي ل و مشکلات محیط زیستی به صورت خودکار باعث رفتار حامی محیط زیست میشود. از اوایل دهه 1970 ثابت شد که این مدل اشتباه است. تحقیقات نشان دادند که در بسیاري از موارد دانش و آگاهی به رفتار حامی محیط زیست منجر نمیشوند. با اینوجود هنوز هم اکثر سازمانهاي دولتی فعالیتهاي تبلیغاتی و خطمشیهاي ارتباطی خود را براساس این پیشفرض ساده قرار میدهند که دانش بیشتر منجر به رفتار حامی محیط زیستی خواهد شد. به دنبال عدم کاراي ی مدل شناخت و کنش عمومی مدل فعالیت 1 هنجاري توسط شوارتز مطرح شد. در مدل فعالیت هنجاري (Schwartz, 1977, Schwartz and Howard 1981) فرض میکنند که رفتار حامی محیط زیست عملا نوعی رفتار دگرخواهانه 2009) Steg, (Abrahamse and یا زیستگرایانه (2010 (Berenguer است. در این معنی رفتار تحت تا ثیر هنجارهاي فردي (احساسات و معنی الزام اخلاقی) قرار میگیرد. اقدام براساس این هنجارها ممکن است باعث تقویت غرور و خود رضایتی گردد در حالیکه اقدامات مخالفت ممکن است احساس تقصیر را بههمراه داشته باشد. اما ضروري است تا هر یک از افراد نسبت به پیامدهاي رفتاري خود آگاه بوده و این افراد نسبت به پیامدهاي رفتار خود احساس مسي ولیت نمایند( 2009 Steg,.(Abrahamse and اقدامات محیط زیستی مربوط به رفتار حامی محیط زیست غالبا جدا از فرد تلقی شده و از این رو براي افراد درك این موضوع که رفتارهاي آنها میتواند بر روي محیط زیست تا ثیرگذار باشد سخت است.(Hummel et al 1978, Whitmarsh, 2009) ساماندهی رفتار حامی محیط زیست از نگاه مدل فعالیت هنجاري نیازمند افزایش دانش و شناخت فردي نسبت به تا ثیرات منفی بلندمدت رفتارهاي افراد در قبال محیط زیست است هرچند که استراتژيهاي مدل خطی عقلگرایانه(دانش-نگرش-رفتار) تغییرات رفتار محیط زیستی را نسبتا ساده و سهلالوصول میپندارند. در عوض از سوي افراد تغییر مورد نیاز ممکن است امري هزینهبر و سخت و طاقت فرسا تلق ی شود. در نتیجه (253 Norgaard :2006) استدلال میکند که این مسا له فقدان دانش فردي نیست که مانع از اقدام عمومی نسبت به مساي ل محیط زیست میشود بلکه این حداقلسازي مشکلات روانی- اجتماعی است که مانع از این اقدام میشود. در چنین وضعیتی آن مفهوم گناهی که افراد بهخاطر رفتار محیط زیستی انجام میدهند از بین رفته و بهطور مو ثري استمرار غیراندیشه شده آن اقدام میس ر میگردد. بدینترتیب ممکن است رفتار حامی محیط زیست از سوي افراد مورد توج ه قرار نگیرد. 2 مدل ارزش- اعتقاد- هنجار براساس مدل فعالیت هنجاري توسعه یافته است. براساس این مدل افراد درصورتی رفتار خود را تغییر خواهند داد که مسي ولیت کارهاي خود را بپذیرند (2007 al,.(faiers et بهمحض اینکه فرد عقاید جنبش محیط زیستی را بپذیرد آنگاه اقدامات و عقاید محیط زیستی را میپذیرد و تغییرات لازم رفتاري را در خود ایجاد میکند (همان). اگرچه احتمال دارد که افراد از این اقدامات جمعی دیگران نفع ببرند ام ا زمانیکه افراد نتوانند تفاوت ناشی از رفتار خود را در مقایسه با رفتار دیگران ببینند ممکن است تا ثیر این اقدام جمعی کاهش یابد. مدل ارزش- باور- هنجار فرض میکند که یک دیدگاه عمومی غیرقابل بحث در مورد رفتار حامی محیط زیست وجود دارد. چنانچه یک فرد مسي ولیت پیامدهاي اقدامات خود را بپذیرد درآن 2.The Percieved Customer Effectiveness Model 13 1. The Value-Belief-Norm Model
صالحی و امامقلی نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیطزیست 14 صورت رفتار حامی محیط زیست فرد به عنوان یک ضرورت ثابت تلق ی میشود( 2005 al,.(kurz et بدینترتیب تغییرات رفتاري متا ثر از پذیرش مسي ولیت پیامدهاي محیط زیستی ممکن است تا آنجا گسترش یابد که رفتار حامی محیط زیست نظیر مصرف بهینه انرژي استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی خرید وسایل سازگار با محیط زیست و رفتار بازیافتی را تحتتا ثیر قرار دهد. 3 مدل اثربخشی ادراك مصرفکننده نیز با رفتار محیط زیستی مرتبط است. این نظریه مبتنی براین پیشفرض است که کسانی که معتقدند فعالیتهایشان تا ثیر مثبتی روي محیط زیست خواهد داشت نهایتا براساس این باور انگیزه اقدام پیدا میکنند بهشرطی که آنها خود را بخشی از یک کنش جمعی ببینند( 2007 al,.(faiers et در این مدل یک اعتماد ذاتی به رفتار دیگران مبنی بر اینکه آنها وظیفه خود را براي دستیابی به اهداف محیط زیستی ایفاء خواهند کرد متصور است(همان). همانند مدل مناسب هنجاري پیامدهاي رفتار محیط زیستی اغلب نسبت به کنشهاي فردي بیرونی هستند. اگر فرد اثرات رفتار محیط زیستی خود را بپذیرد اقدامات خود را جهت کاهش این اثرات مهم تلقی میکند. در نهایت منظور از هنجارها آن دسته از قواعد رسمی و غیر رسمی است (45 (Sharapor: :2006 بیانکنندة نوع رفتار (رفتار محیط زیستی) و روابط فرد در جامعه است. هنجار اجتماعی از دیدگاه پاتنام نوعی کنترل اجتماعی است که رفتارهاي(رفتارهاي محیط زیستی) مورد انتظار در یک جامعه را تعیین میکند (2001:185.(Putnam, هنجارهاي اجتماعی از طریق اجتماعی شدن و نیز از طریق تشویق و مجازاتها به افراد جامعه آموخته میشوند. در بسیاري از جوامع هنجارهاي اجتماعی قوي و شبکه- هاي مشارکت خطر عهدشکنی را به حداقل میرساند(همان) و گروهها و جوامعی که این هنجارها بر آنها حاکم است و از آن پیروي میکنند به شکل مو ثري بر فرصتطلبی و مشکلات جمعی فایق میآیند (2005:98.(Tajbakhsh, تهدید به محرومیت از حقوق اجتماعی-اقتصادي یک هنجار قدرتمند و قابل اتکا در جامعه است( 2008.(Shaditalab, کلمن بر این باور است که «هنجارهاي اجتماعی شکل فوق- العادهاي از سرمایه اجتماعی است که شخص نفع شخصی خود را فرو میگذارد و در جهت منافع جمع عمل میکند. اینگونه هنجارها که به پشتوانه حمایت اجتماعی شا ن و موقعیت افتخار و دیگر پاداشها تقویت میشوند سرمایه اجتماعی هستند که... افراد را به سوي یک خیر عمومی سوق میدهند» ) Tajbakhsh, 2005:63). د بحث رفتارهاي محیط زیستی هنجارهاي اجتماعی اعضاي جامعه را به ایثار و چشمپوشی از نفع شخصی بهخاطر نفع جمعی به رفتار حامی محیط زیست وا میدارد. روش تحقیق روش تحقیق در این مطالعه از نوع پیمایشی است. جامعه آماري تحقیق حاضر شامل افراد بالاي 18 سال ساکن در مناطق شهري استان مازندران میباشد که بر اساس آمار سال 1390 برابر 53646661 نفر است (سرشماري عمومی نفوس و مسکن 1390). حجم نمونه با 4 استفاده از فرمول منطقی کوکران (Rafiapor,1996) 467 نفر تعیین شده است. در این پژوهش عناصر نمونە آماري شامل افراد بالاي 18 سال ساکن در شهرهاي استان است. با توجه به اینکه بین افراد ساکن در شهرها تفاوت زیادي وجود دارد( look (Mansorfar, 2006:234 از روش نمونهگیري خوشهاي چند مرحلهاي استفاده شده است. در این روش عناصر نمونه در سه مرحله انتخاب شدند. ابتدا از میان 19 شهر استان (خوشهها) با استفاده از نمونهگیري تصادفی ساده شهرهاي ساري بابل نوشهر بابلسر قاي مشهر آمل و بهشهر به صورت کاملا تصادفی انتخاب شدهاند. سپس در هر شهر از میان محلات (خوشهها) چند محله بهصورت کاملا تصادفی انتخاب شدند. همچنین از هر محله متناسب با تعداد بلوكهاي آن محله نمونهها به صورت کاملا تصادفی از بین خانوارهاي هر محله انتخاب گردیدند. ابزار تحقیق 5 پرسشنامه بوده است و پایایی سو الات آن با استفاده از ضریب 6 آلفاي کرونباخ ارزیابی شده که مقادیر محاسبه شده به قرار ذیل است: براي متغیر وابسته رفتارهاي محیط زیستی 0/846 = ضریب آلفاي کرونباخ براي متغیرهاي مستقل هنجارهاي فردي 0/812 = ضریب آلفاي کرونباخ هنجارهاي جمعی = 0/880 ضریب آلفاي کرونباخ و نگرش محیط زیستی = 0/785 ضریب آلفاي کرونباخ است که تا ییدکننده قابلیت اعتماد یا پایایی ابزار سنجش میباشد. اعتبار سو الات نیز از طریق اعتبار صوري مورد تا یید قرار گرفته است. براي جمعآوري دادهها و اطلاعات لازم در این تحقیق از روش میدانی استفاده شده است. بدین منظور ابتدا پرسشگران آموزش دیدند. سپس در بهار سال 1394 با مراجعه به جامعه آماري و انتخاب تصادفی منظم واحدهاي نمونه به واسطه تکمیل پرسشنامه دادهها و اطلاعات لازم را جمعآوري نمودند. براي انجام تجزیه و تحلیل و بهکارگیري روشهاي آماري ابتدا دادهها در نرم افزار آماري علوم اجتماعی ) 7 (SPSS پردازش گردید و سپس 4. Cochran 5. Reliability 6. Cronbach's Alpha Coefficient 7. Sciences Statistical Package for the Social 3.The Percieved Customer Effectiveness Model
فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار سال چهارم شماره سوم بهار 1395 JOURNAL OF ENVIRONMENTAL EDUCATION AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT Vol. 4, NO. 3, Spring 2016 تحلیل دادهها متناسب با سطح سنجش متغیرها انجام گرفت. قبل از اراي ه یافتهها و نتایج هر یک از مفاهیم اصلی و مهم تحقیق به شرح زیر تعریف میگردد. الف) رفتارهاي محیط زیستی: از نظر مفهومی رفتارهاي محیط زیستی مجموعهاي از کنشهاي افراد جامعه نسبت به محیط زیست است که در یک طیف وسیع از احساسات تمایلات و آمادگیهاي خاص براي رفتار نسبت به محیط زیست را شامل می- شود 172) al, 2009:241, 2010:.(Khoshfsr et براي سنجش رفتارهاي محیط زیستی از پاسخگو خواسته شده که رفتار خود را در مورد 12 گویه مو لفههاي رفتار محیط زیستی (مصرف گاز مصرف برق مصرف آب استفاده از تولیدات محلی حفاظت از منابع محیط زیستی و استفاده از وسایل بازیافتی) ابراز نمایند. این گویهها با مقیاس 5 گزینهاي سنجیده شدهاند. ب) هنجارها: از نظر مفهومی هنجارها هنگامی به وجود میآیند که یک عمل تجلی ات بیرونی مشابهی براي تعداد دیگري از افراد دارد. هنجارها از طریق سرمشق شدن (از جمله آموزش مدنی) و نیز از طریق مجازاتها در افراد جامعه نهادینه میشوند (171 (Khoshfsr :2008 و کنش- هاي جمعی و همکاري افراد جامعه را با هم تسهیل میکنند. در این تحقیق هنجارها در دو بعد فردي (ذهنی) 5 گویه و اجتماعی (جمعی) 12 گویه سنجش شده است. براي سنجش از پاسخگو خواسته شده به سو الات مربوط به گویههاي هر کدام از مو لفهها پاسخ بدهد. گویهها با مقیاس 5 گزینهاي سنجیده شدهاند. ج)نگرش محیط زیستی: از نظر مفهومی نگرش محیط زیستی مجموعهاي از احساسات تمایلات عقاید و قضاوتهاي یک فرد نسبت به یک پدیده یا رخداد محیط زیستی در زندگی است. براي سنجش و اندازهگیري نگرش محیط زیستی از 14 پرسش که توسط (2000) Dunlap طراحی شده استفاده گردیده است. براي سنجش این متغیر از پاسخگویان خواسته شد که نگرشها و باورهایشان را نسبت به 14 گویه ابراز نمایند. این گویهها با مقیاس 5 گزینهاي سنجیده شدهاند. یافتههاي تحقیق یافتههاي تحقیق حاضر در دو بخش اراي ه میشود. بخش اول شامل توصیف متغیرهاي تحقیق است. بخش دوم به تحلیل دادهها و نتیجهگیري اختصاص مییابد. بخش اول یافتههاي توصیفی رفتارهاي محیط زیستی: رفتار محیط زیستی از مفاهیم نوینی است که امروزه در مطالعات محیط زیستی جوامع مدرن مطرح است. طرح این مفهوم در بسیاري از رویکردهاي محیط زیستی حاکی از اهمیت نقش این رفتارها در محیط طبیعی است. جدول 1 توزیع فراوانی آن را (براساس مقیاس 1 تا 5) نشان میدهد. جدول 1. رفتار محیط زیستی خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم جمع کل میانگین وضعیت رفتار محیط زیستی در میان پاسخگویان فراوانی 111 درصد فراوانی 23/8 فراوانی تجمعی 23/8 70/4 92/5 98/5-46/7 22/1 6 1/5 3/85 از بازه -1 5 218 103 28 7 467 همانطور که در جدول فوق ملاحظه میشود 46/7 درصد از افراد مورد مطالعه در حد زیاد (مراجعه شود به پینوشت) داراي رفتارهاي حامی محیط زیست هستند. در حالی که تنها 1/5 درصد از آنها خیلی کم از محیط زیست حفاظت میکنند. درصد فراوانی تجمعی نشان میدهد که بیش از دو سوم از پاسخگویان در حد خیلی زیاد و زیاد به رفتارهاي حامی محیط زیست میپردازند و مابقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان در حد نزدیک به زیاد یعنی 3/85 از 5 است. هنجارهاي فردي(ذهنی): اولین متغیر مستقل تحقیق هنجارهاي فردي است. جدول 2 توزیع فراوانی آن را (براساس مقیاس 1 تا 5) نشان میدهد. جدول. 2 وضعیت هنجارهاي فردي در میان پاسخگویان هنجارهاي فردي خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم جمع کل میانگین فراوانی 163 222 58 15 9 467 درصد فراوانی 34/9 47/5 12/4 3/2 1/9 3/99 از بازه فراوانی تجمعی 34/9 82/4 94/9 98/1-5 -1 همانطور که در جدول 2 ملاحظه میشود بیشترین توزیع فراوانی رعایت هنجارهاي فردي پاسخگویان مربوط به سطح زیاد (47/5 درصد) است و کمترین میزان مربوط به سطح خیلی کم (1/9 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان میدهد که بیش از 0/8 15
صالحی و امامقلی نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیطزیست از پاسخگویان در حد خیلی زیاد و زیاد هنجارهاي فردي را رعایت میکنند و بقیه کمتر از این حد قرار دارند. میانگین پاسخگویان بیش از زیاد یعنی 3/99 از 5 است. هنجارهاي جمعی(اجتماعی): دومین متغیر مستقل تحقیق هنجارهاي جمعی است. جدول 3 توزیع فراوانی آن را (براساس مقیاس 1 تا ( 5 نشان میدهد. جدول 3. هنجارهاي جمعی خیلی زیاد زیاد متوسط کم خیلی کم جمع کل میانگین وضعیت هنجارهاي جمعی در میان پاسخگویان فراوانی 29 درصد فراوانی 6/2 فراوانی تجمعی 6/2 39/4 74/7 95/9-33/2 35/3 21/2 4/1 3/12 از بازه -1 5 155 165 99 19 467 همانطور که در جدول شماره سه ملاحظه میشود بیشترین توزیع فراوانی رعایت هنجارهاي جمعی پاسخگویان مربوط به سطح متوسط (35/3 درصد) است و کمترین میزان مربوط به سطح خیلی کم (4/1 درصد) است. درصد فراوانی تجمعی نشان میدهد که حدود 75 درصد از پاسخگویان در حد متوسط و متوسط رو به بالا هنجارهاي جمعی را رعایت میکنند. مابقی افراد مورد مطالعه کمتر از این حد قرار دارند. میانگین پاسخگویان در حد متوسط یعنی 3/12 از 5 است. نگرش محیط زیستی: نگرش محیط زیستی یکی دیگر از متغیرهاي با اهمیت و تا ثیرگذار بر رفتارهاي محیط زیستی است. این مو لفه با استفاده از 14 سوال مورد سنجش قرار گرفته است. جدول 4 توزیع فراوانی نگرش محیط زیستی پاسخگویان را براساس نمره مقیاسی 1 تا 5 نشان میدهد. وضعیت نگرش محیط زیستی در میان پاسخگویان جدول 4. فراوانی تجمعی درصد فراوانی فراوانی نگرش محیط زیستی 8/8 8/8 41 خیلی زیاد 73 64/2 300 زیاد 92/9 19/9 93 متوسط 98/1 5/1 24 کم 1/9 9 خیلی کم - 467 جمع کل میانگین 3/55 از بازه -1 5 همانطور که در جدول 4 ملاحظه میشود 64/2 درصد از افراد مورد مطالعه در حد زیاد داراي نگرشهاي حامی محیط زیست هستند. در حالیکه تنها 1/9 درصد از آنها خیلی کم داراي نگرش حامی محیط زیستی هستند. درصد فراوانی تجمعی نشان میدهد که بیش از دو سوم از پاسخگویان در حد خیلی زیاد و زیاد داراي نگرشهاي حامی محیط زیست هستند و مابقی کمتر از این حد قرار دارند. میانگین نگرشهاي محیط زیستی پاسخگویان در حد نزدیک به زیاد یعنی 3/55 از 5 است. بخش دوم تحلیل دادهها تحلیل دو متغیره: هنجارهاي فردي هنجارهاي جمعی و نگرش محیط زیستی متغیرهاي مستقل تحقیق هستند که با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون به بررسی رابطه این متغیرها با رفتار محیط زیستی میپردازیم. به عبارت دیگر به دنبال شناخت شدت و نوع رابطه آنها با رفتار محیط زیستی هستیم و آزمون این فرضیه از این قرار است که آیا بین هنجارهاي فردي هنجارهاي جمعی و نگرش محیط زیستی و رفتار محیط زیستی رابطه وجود دارد یا نه. جدول 5 ضریب همبستگی پیرسون متغیرها را نشان میدهد. جدول 5. ضریب همبستگی پیرسون متغیرهاي اصلی تحقیق نگرش محیط هنجارهاي فردي هنجارهاي جمعی زیستی متغیرهاي (sig) تحقیق مقدار مقدار مقدار (sig) (sig) آزمون آزمون آزمون 0/000 0/214 0/000 0/314 0/000 0/282 رفتار 0/000 0/245 0/000 0/450 - - هنجارهاي فردي 0/000 0/215 - - - - هنجارهاي جمعی نتایج ضرایب پیرسون نشان میدهدکه بین متغیرهاي مستقل و رفتار محیط زیستی رابطهاي مثبت و مستقیم وجود دارد. به عبارت دیگر با افزایش هنجارهاي فردي و جمعی در حوزه محیط زیست و نگرش محیط زیستی رفتارهاي محیط زیستی مسي ولانهتر خواهد شد. بیشترین شدت بین هنجارهاي جمعی با رفتار محیط زیستی است. با وجود این که نتایج توصیفی هنجارهاي جمعی حاکی از این بود که وضعیت هنجارهاي جمعی در حوزه محیط زیست زیاد مناسب نیست این متغیر بیشترین تاثیر را بر روي رفتار حامی محیط زیست داشته است. براي پاسخ به سو ال دوم تحقیق به بررسی رابطه بین نگرش محیط زیستی و رفتار محیط زیستی با کنترل هنجارهاي فردي و جمعی خواهیم پرداخت. 16
فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار سال چهارم شماره سوم بهار 1395 JOURNAL OF ENVIRONMENTAL EDUCATION AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT Vol. 4, NO. 3, Spring 2016 براي بررسی اهمیت هنجارهاي فردي و جمعی در کاهش شکاف بین نگرش محیط زیستی و رفتار محیط زیستی به سنجش رابطه نگرش با رفتار محیط زیستی با کنترل هنجارهاي فردي و جمعی میپردازیم. جدول 6 ضریب همبستگی تفکیکی بین نگرش با رفتار محیط زیستی با کنترل هنجارهاي فردي و جمعی را نشان میدهد. متغیر وابسته رفتار رفتار جدول 6. آزمون ضریب همبستگی تفکیکی متغیر متغیرهاي مقدار آزمون مستقل نگرش نگرش کنترل هنجار فردي هنجار جمعی (sig) 0/001 0/001 0/156 0/158 در جدول 6 مشاهده میشود که با کنترل هنجارهاي فردي و جمعی شدت رابطه بین نگرش و رفتار محیط زیستی کاهش می- یابد. هنجارهاي فردي و جمعی علاوه براین که بر رفتارهاي محیط زیستی تا ثیرگذار هستند میتوانند به افزایش ارتباط بین نگرش و رفتار محیط زیستی کمک کنند. به عبارت دیگر اگر تا ثیر هنجارهاي فردي و جمعی را بر روي ارتباط بین نگرش و رفتار کنترل کنیم شدت رابطه بین نگرش و رفتار ضعیف میشود. تحلیل رگرسیون چند متغیره: پیشفرضهاي رگرسیون نشان میدهد که روابط بین متغیرهاي مستقل و وابسته خطی است. همچنین توزیع متغیر وابسته (رفتارهاي محیط زیستی) نرمال می- 8 باشد. علاوه بر این از آماره دوربین- واتسون براي سنجش مستقل بودن همبستگی باقیماندهها استفاده شده است. جدول زیر مدل رگرسیون گامبهگام متغیرهاي مستقل را براي تبیین رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان نشان میدهد. جدول 7. مدل رگرسیونی گام به گام متغیرهاي مستقل براي تبیین رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان مقدار آماره دوربین واتسون (2/002) در جدول فوق نشان میدهد که باقیماندهها با هم همبستگی ندارند. یعنی از هم مستقل میباشند. ضریب همبستگی مدل رگرسیونی گام به گام متغیرهاي مورد سنجش براي تبیین رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان برابر با 0/373 است. نسبتی از واریانس متغیر رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان که توسط متغیرهاي تحقیق تبیین شده نزدیک به 14 درصد است. نسبت F دلالت بر آن دارد که مدل رگرسیونی تحقیق مدل مناسبی براي تبیین متغیر وابسته است. به عبارت دیگر متغیرهاي تحقیق قادرند که تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند. مقدار ثابت (عرض از مبدأ) نشان میدهد که اگر تا ثیر متغیرهاي مستقل کنترل شود مقدار پایه رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان برابر با 1/981 است. لازم به ذکر است که مدل رگرسیون گام به گام فوق داراي 3 مدل(گام) بود. نتایج جدول 7 مربوط به مدل(گام) اخر مدل رگرسیونی گام به گام است. همچنین براي آگاهی از 10 9 چگونگی روابط همخطی بین متغیرهاي مستقل از آماره تولرانس استفاده شده است. جدول زیر نشاندهنده ضرایب تا ثیر مدل نهایی رگرسیون متغیرهاي مستقل تبیینکننده رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان است. جدول 8. ضرایب تاثیر مدل نهایی رگرسیون متغیرهاي مستقل تبیین کننده رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان متغیرها مقدار ثابت هنجارهاي جمعی هنجارهاي فردي نگرش محیط زیستی (β) بتا ضریب آزمون T مقدار (sig) تولرانس 11-0/786 0/774 0/926 0/000 0/000 0/002 0/004 9/019 4/460 3/116 2/903-0/217 0/153 0/130 ضریب (sig) آزمون F مدل ضریب همبستگی ضریب تعیین مقدار آزمون مقدار ثابت دوربین واتسون ضریب تولرانس جدول 8 نشاندهنده میزان همخطی بین متغیرهاي مستقل است. همچنین نتایج این جدول حاکی از آن F ۹. در رگرسیون چند متغیر هیچ یک از متغیرهاي مستقل نباید رابطه خطی با سایر متغیرهاي مستقل داشته باشند. 10. Tolerance 11. ضریب تولرانس بین 0 و 1 در نوسان است. بنابراین هر چه ضریب تولرانس نزدیک به یک باشد میزان همخطی کمتر است. 2/002 1/981 0/000 8.Durbin-Watson 24/923 0/139 0/373 گام به گام 17
صالحی و امامقلی نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیطزیست است که هنجارهاي جمعی اولین متغیري بوده که وارد مدل شده است و بیشترین رابطه را با رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان دارد. همچنین نگرش آخرین متغیري بوده که وارد مدل شده و کمترین رابطه را با رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان دارد. علاوه بر این متغیر هنجارهاي جمعی به نسبت دیگر متغیرها پیشبینی- کننده قويتري است. بهدست دادن چنین نتیجهاي حاکی از اهمیت و تا ثیر مثبت هنجارهاي جمعی بر رفتارهاي محیط زیستی است. ضریب بتاي (β) استانداردشده نشاندهنده تا ثیرات خالص متغیرها بر رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان است. مقدار T و سطح معنیداري آن نشاندهنده اهمیت نسبی حضور هر متغیر در مدل میباشد. نهایتا متغیرهاي که وارد مدل شدهاند تا ثیر آماري معنی- داري در تبیین تغییرات رفتارهاي محیط زیستی پاسخگویان دارند. بحث و نتیجهگیري نتایج توصیفی نشان داد که بیشترین میانگین مربوط به هنجارهاي فردي است و کمترین میانگین مربوط به هنجارهاي جمعی است. نتایج تحلیلی نشان داد که همه متغیرهاي مستقل تحقیق (هنجارهاي فردي و جمعی و نگرش محیط زیستی) با رفتار حامی محیط زیست ارتباط مثبت و مسقیم دارند. به گونهاي که با افزایش هر کدام از آنها رفتار محیط زیستی افراد در مسیر پایداري و حمایت از محیط زیست قرار میگیرد. همچنین در میان متغیرهاي مستقل هنجارهاي جمعی بیشترین شدت رابطه را با رفتار حامی محیط زیست دارد. با بررسی رابطه بین نگرش و رفتار محیط زیستی با کنترل هنجارهاي فردي و جمعی مشخص شد که شدت رابطه کاهش پیدا کرد. براین اساس هنجارهاي فردي و جمعی تا ثیري مثبت و مستقیم بر ارتباط بین نگرش و رفتار حامی محیط زیست دارند به گونهاي که میتوان ادعا کرد نگرشهاي حامی محیط زیست در شرایط و موقعیتی که هنجارهاي فردي و جمعی محیط زیستی بیشتر باشد به رفتار حامی محیط زیست تبدیل میشود. علاوه بر این نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد که هنجارهاي جمعی قويترین پیشبینیکننده رفتار حامی محیط زیست است. در نهایت با توجه به رابطه هنجارهاي جمعی بر رفتار حامی محیطزیست (نتیجه تحلیل دو متغیره) و با توجه به تا ثیرگذاري هنجارهاي جمعی بر رفتار محیط زیست(نتیجه تحلیل رگرسیون) همچنین با توجه به میانگین پایین هنجارهاي جمعی محیط زیستی (نتایج توصیفی) ضرورت توجه به هنجارهاي جمعی محیط زیستی بیش از پیش قابل توجیه است. به عبارت دیگر با بهبود در هنجارهاي جمعی افراد میتوان بیشتر شاهد رفتار حمایت از محیط زیست بود. براین اساس کسانی که معتقدند فعالیتهاي آنها تا ثیر مثبتی روي محیط زیست خواهد داشت نهایتا انگیزه اقدام پیدا میکنند بهشرطی که آنها خود را بخشی از یک کنش جمعی ببینند. براین اساس میتوان با مدل هنجار موافق بود که که این مسا له فقدان دانش فردي نیست که مانع از اقدام عمومی نسبت به مساي ل محیط زیست میشود بلکه این ضعف هنجارها است که مفهوم گناه تقصیر داشتن مسي ولیت پذیري و اهمیت اقدام جمعی که افراد در قبال رفتار محیط زیستی که انجام میدهند از بین رفته و بهطور مو ثري استمرار داشته و تبدیل به بخشی از عادتهاي رفتاري افراد شده است که باعث شده رفتار حامی محیط زیست از سوي افراد مورد توج ه قرار نگیرد. درنتیجه ضعف هنجارهاي فردي و اجتماعی در جامعه است که باعث شده تصور مردم از رفتارهاي محیط زیستیشان رفتاري حامی محیط زیست باشد و نگرشهایشان را نگرشهاي زیست محورانه تلقی کنند درحالیکه رفتارهاي محیط زیستی آنها حامی محیط زیستی نیست. بنابراین پیشنهاد میشود که توجه به هنجارها در سیاستگذاريها و برنامههاي دولتی و غیر دولتی محیط زیستی مورد توجه جدي واقع شود. پی نوشت لازم به ذکر است از آنجا که گویههاي هر یک از مقیاسهاي این تحقیق با استفاده از طیف لیکرت مورد سنجش قرار گرفت و نمره نهایی هر مقیاس حاصل میانگین کل گویههاي آن بعد است بنابراین دامنه این طیف از 1 تا 5 (خیلی کم تا خیلی زیاد) در نوسان است. لذا در آمارههاي توصیفی (میانگین و انحراف استاندارد) ملاك طبقات پنج گانه طیف لیکرت است. به طور مثال عدد 4 در میانگین به معنی زیاد است. این امر در همه آنچه که در صفحات بعد میآید صدق میکند. 18
فصلنامه آموزش محیط زیست و توسعه پایدار سال چهارم شماره سوم بهار 1395 JOURNAL OF ENVIRONMENTAL EDUCATION AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT Vol. 4, NO. 3, Spring 2016 References Abrahamse W. & Steg L. (2009). How do sociodemographic and psychological factors relateto households' direct and indirect energy use and savings? Journal of Economic Psychology 30:PP.711-720. Aghaei Tabrizi, M. (2001). Reviews strategic energy policy and the role of related laws contain proposals on the country's energy future, the country's energy strategy document. Institute for International Energy Studies. Tehran. First Edition. Berenguer J. (2010). The effect of empathy in environmental moral reasoning. Environment and Behaviour 42: PP.110-134. Dunlap, R. E., Van Liere, K. D., Mertig, A. G., & Jones, R. E. (2000). New trends in measuring environmental attitudes: Measuring endorsement of the New Ecological Paradigm: A revised NEP scale. Journal of Social Issues. 56(3). PP.425-442. Faiers A., Cook M. & Neame C. (2007). Towards a contemporary approach for understanding consumer behaviour in the context of domestic energy use. Energy Policy. 35: PP.4381-4390. Gadenne, N. D. & Sharma, B. & Kerr, D. & Smith, T. (2011), The influence of consumers environmental beliefs and attitudes on energy saving behaviours. Energy Policy. 39. PP. 7684 7694. Hummel, C.F., Levitt, L. & Loomis R.J. (1978). Perceptions of the energy crisis. Environment and Behaviour 10(1): PP. 37-88. Khoshfsr, G. (2008). Impact on political participation Case Study of Golestan province. Thesis. Allameh Tabatabaei University. Faculty of Social Sciences. the Help doctor Mohammad Hosseinpanah. Khoshfsr, G. and Salhi, S. (2009). Social capital and environmental behavior, social issues Congress of Mazandaran province. Khoshfsr, G. and Salhi S. and Loghman E. (2010). The behavior of people towards the environment. Environmental Engineering Conference. Tehran University. Kurz, T., Donaghue, N., Rapley M. & Walker, I. (2005). The ways that people talk about natural resources: discursive strategies as barriers to environmentally sustainable practices. British Journal of Social Psychology 44(4): PP.603-620. General Population and Housing Census of 2011. Nordlund, A. M., & Garvill, J. (2002). Value structures behind proenvironmental be-havior. Environment and Behavior, 34. PP.740-756. Norgaard, K. (2006). We don't really want to know: Environmental justice and socially organised denial of global warming in Norway. Organisation Environment. 19: PP.347-370. Mansorfar, K. (2006). Statistical analyzes eighth edition. Tehran: Tehran Univer-sity Press. Mustapha Harzallah I. (2010). Application of Value Beliefs Norms Theory to the Energy Conservation Behaviour. Journal of Sustainable Development. Vol. 3. No. 2. PP. 129-139. Putnam, R. (2001). Democracy and Civil Traditions. translation by Mohammed Taghi delightful. Tehran, publisher of the newspaper Salam. Shaditalab, J. and Hojati Kermani, F.(2008). Poverty and social capital in rural communities, Journal of Research and Social Welfare. in Issue 28. Schwartz S.H. (1997). Normative influences on altruism. In L. Berkowitz (Ed.). Advances in experimental social psychology (Vol. 10, PP. 221-279). New York: Academic Press. Schwartz, S.H. & Howard, J. A. (1981). A normative decision-making model of altruism. Rushton, In J.P. & Sorrentino, R. M. (Eds.). Altruism and helping behaviour (PP. 189-211). Hillsdale: Erlbaum. Sharapor, M. (2006). Measuring social capital in the province (urban and rural) Publication Management and Planning Organization of Mazandaran. Steg, L. & Vlek, C. (2009). Encouraging proenvironmental behaviour: An integrative review and research agenda. Journal of Environmental Psychology. 29: PP.309-317. Tajbakhsh, K. (2005). Social Capital, Trust, Democracy and Development. translation by Hassan Poyan and Afshin Khakbaz. Tehran. 19
صالحی و امامقلی نقش هنجارهاي فردي و اجتماعی در شکلگیري رفتار حامی محیطزیست publishing headband. Weisz, H. and Steinberger, J. K (2010). Reducing energy and material flows in cities.current Opinion in Environmental Sustainability, Vol. 2, PP:185 192 Wiseman, M. and Bogner, F.X.( 2003). A higherorder model of ecological values and its relationship to personality. Personality and Individual Differences (P.A.I.D). 34/5. PP.783-794 Wokje, A. & Steg, L. (2009). "How do sociodemographic and psychological factors relate to households direct and indirect energy use and savings? Journal of Economic Psychology. PP.30 (2009) PP.711 720. 20